Obraz paleogeografii obszaru Gór Świętokrzyskich w mezozoiku

Autor opracowania: prof. dr hab. Bronisław Matyja

Opisując historię Gór Świętokrzyskich w mezozoiku musimy zapomnieć o przedstawionym obrazie z końca czasu fałdowań waryscyjskich, ale co ważniejsze zapomnieć również o ich dzisiejszym górzystym krajobrazie. Pewien fenomen Gór Świętokrzyskich wart uświadomienia polega na wyobrażeniu sobie, że dzisiejszy obraz trzonu paleozoicznego jest w ogromnej mierze znakomicie zakonserwowanym obrazem postwaryscyjskiej rzeźby obszaru sprzed mniej więcej 250 milionów lat. Rolę czynnika konserwującego wzięła na siebie pokrywa osadowa mezozoiku. Jak i dlaczego do tego doszło i skąd o tym wiemy - o tym poniżej.

W permie i mezozoiku na obszarze Polski rozwinął się basen będący wschodnią częścią basenu środkowoeuropejskiego (Kutek i Głazek 1972). Jego osiowa część, o przebiegu NW-SE zwana jest bruzdą śródpolską. Północno-wschodnia granica tej bruzdy jest tożsama z granicą południowo-zachodnią platformy wschodnioeuropejskiej, a sama bruzda podzielona jest poprzecznymi strefami tektonicznymi na szereg segmentów różniących się rozwojem geologicznym (Dadlez 1997). Jedna z tych stref tektonicznych zwana strefą Tomaszów Mazowiecki-Grójec, stanowi północno-zachodnią granicę segmentu małopolskiego (świętokrzyskiego) bruzdy śródpolskiej, odpowiadającego obszarowi, w którym ulokowany jest dzisiejszy trzon paleozoiczny Gór Świętokrzyskich wraz z jego mezozoicznym obrzeżeniem. Obrzeżenie to budują skały wszystkich systemów mezozoiku: triasu, jury i kredy. Oprócz tych dwóch stref istotną rolę odgrywały w paleogeografii obszaru: uskok świętokrzyski i jego prolongacja ku WNW (przynajmniej do zetknięcia się ze strefą Tomaszów Mazowiecki-Grójec, co przypada na okolicę Przedborza) oraz wał metakarpacki. Ten nieco dynamicznie i niejednoznacznie lokalizowany element strukturalny (por. np. Marcinowski i Radwański 1983) o przebiegu równoleżnikowym, oddzielał kilkakrotnie obszar basenu środkowopolskiego od basenów obszaru Tetydy. W literaturze geologicznej ukrywał się on pod różnymi nazwami, ale w dzisiejszym obrazie geologicznym jest utożsamiany z pasem Wyżyn Środkowopolskich.
W opisie historii mezozoiku będziemy się kilkakrotnie odwoływać do wymienionych powyżej elementów strukturalnych.